Borçlar Hukuku - İrade Sakatlıkları

(A), Güzelce köyünde denize yakın arsayı satın almak istemesine karşın denize uzak olan taşınmaza ilişkin devir işlemi gerçekleştirilmiştir. Bu taşınmaz satım sözleşmesinin tarafları (A) ve (S) olmakla birlikte, (A) bu işlemi bir temsilci aracılığıyla gerçekleştirmiştir. (A)’nın bu taşınmaz satım sözleşmesini irade sakatlığı dolayısıyla iptal etmesi mümkündür. Bunun için (A)’nın yanılma hükümlerine başvurabileceği ortadadır. Bununla birlikte aldatma hükümlerine başvurabilme imkanının olup olmadığı tartışılabilir. Aşağıda öncelikle yanılma, ardından da aldatma hükümlerinin somut olayda uygulanabilirliği incelenecektir.

Yanılma: Borçlar Kanunu’nun 30-35. maddeleri arasında düzenlenen yanılma (hata), iki farklı şekilde ortaya çıkabilen bir irade sakatlığıdır. Yanılmanın hem beyana, hem de iradeye ilişkin olması mümkündür. Beyan yanılması/hatası, irade beyanının istenmeyerek arzuya uygun olmaması halinde karşımıza çıkar.(1) Beyan hatasının tipik görünümleri BK m. 31’de düzenlenmiş, bir beyan hatası söz konusu olduğunda sözleşmenin iptal edilebilmesi için bu hatanın ayrıca esaslı olması aranmamıştır. Saik (temel) hatası ise, beyanın ortaya konulmasında değil, beyanın/iradenin oluşma aşamasında bir yanılmanın mevcut olduğu zaman ortaya çıkar. Başka bir ifadeyle saik hatasında arzunun (iradenin) ileri sürülmesinde değil, arzuyu (iradeyi) oluşturan etkenlerden birinde hataya düşülmesi söz konusu olmaktadır.(2) Bu durumda ise sözleşmenin iptal edilebilmesi için yanılmanın esaslı olması gerekmektedir.

Olayda (A)’nın temsilcisi (D), satın almak istediği bir arsadan başka bir taşınmaz için sözleşmeyi kurma iradesini belirtmiştir. Bu noktada öncelikle temsilcinin hatası hususuna değinmek gerekir. Temsilci aracılığıyla yapılan işlemlerde irade sakatlığı hususu Kanun’da açıkça düzenlenmiş değildir.(3) Bununla birlikte, temsilcinin yanılması durumunda da temsil olunanın bu sözleşmeyi iptal ettirme hakkına sahip olacağı öğretide kabul edilmektedir.(4) Bu yüzden irade sakatlığının konusu olan işlemin bir temsilci aracılığıyla yapılmış olması, (A)’nın bu işlemi iptal etmesine bir engel olmayacaktır.

Somut olayda (A)’nın, satın almak istediğinden başka bir taşınmaz için sözleşme kurmuş olduğunu belirtmiştik. Olayda iradenin oluşumunda değil, iradenin ortaya konuluşunda bir hata vardır. Bu yüzden burada BK m. 31/1 b. 2 anlamında bir beyan yanılması olduğu ortadadır. İlgili hüküm, “yanılan, istediğinden başka bir konu için iradesini açıklamışsa”, bunun bir esaslı yanılma hali sayılacağını ve iptale sebebiyet verebileceğini düzenlemektedir. Dolayısıyla (A)’nın bu sözleşmeyi yanılma hükümlerine dayanarak iptal ettirmesi mümkündür.

Aldatma: Aldatma (hile), Borçlar Kanunu’nun 36. maddesinde düzenlenmiştir. İlgili hükmün ilk fıkrasına göre “Taraflardan biri, diğerinin aldatması sonucu bir sözleşme yapmışsa, yanılması esaslı olmasa bile, sözleşmeyle bağlı değildir.” Aldatma, bir kişiyi kasten saik hatasına düşürmek olarak tanımlanmıştır.(5) Gerçekten de yanılmada olduğu gibi beyan hatası - saik hatası gibi ikili bir ayrımın aldatmada yapılması söz konusu değildir. Aldatma, bir kimsenin davranışı ile (bu davranış pasif veya aktif olabilir), diğer tarafı bir irade beyanında bulunmaya yönlendirmek için onun arzusunun oluşmasında yanlış bir fikrin doğumuna, bir yanlışlık varsa bunun devam etmesine yol açmaktır.(6)

Sözleşmenin karşı tarafının yaptığı aldatmanın söz konusu olabilmesi için gereken şartlar şunlardır: (i) taraflardan biri diğerini bir sözleşme kurma konusunda aldatmış olmalı, (ii) sözleşmenin diğer tarafında bu yanlış fikri uyandıran veya bu fikrin devam etmesine neden olan kişi, aldatma kastıyla hareket etmiş olmalı, (iii) aldatmanın konusu olan husus, sözleşmenin kurulmasına sebep olmuş olmalıdır.

Olaya dönecek olursak, burada (S)’nin aldatmasının söz konusu olduğu düşünülebilir. Zira (S), (D)’ye gösterdiği, üzerinde pazarlık edilen taşınmaz yerine daha düşük bir bedelli taşınmazın mülkiyetinin devrini gerçekleştirmiştir. Ancak aldatma hükümlerine dayanılarak sözleşmenin iptal edilebilmesi için aldatma kastının ispat edilmesi gerektiği unutulmamalıdır. BK m. 36/1, aldatma hükümlerine gidilebilmesi için kast unsurunu aramakta, ağır ihmali yeterli görmemektedir.(7) Bu yüzden (S)’nin ileri sürdüğü savunma önemlidir. (S), kendisinin bilerek yanlış taşınmaza ilişkin işlem yapmadığını, başka bir deyişle kasten hareket etmediğini, ağır ihmalli olduğunu ileri sürmüştür. Bu yüzden (S)’nin iddiasının inandırıcı bulunması durumunda (A)’nın aldatma hükümlerine başvurması mümkün olmayacak, buna karşılık yanılma hükümlerine başvurması söz konusu olabilecektir.

(A)’nın (S)’den masrafları ve uğradığı zararı talep edip edemeyeceği, yine başvurulan hükümler ışığında değerlendirilmelidir. (A)’nın yanılma hükümlerine başvurarak sözleşmeyi iptal ettirmesi durumunda tazminat talep etmesi mümkün gözükmemektedir. Yanılmada kusur başlıklı BK m. 35, yanılan tarafın kusurlu olması durumunda karşı tarafa ödeyeceği tazminatı düzenlemektedir. Yanıldığı için sözleşmeyi iptal etme hakkı verilen taraf ile sözleşmenin diğer tarafı arasındaki menfaat dengesinin sağlanması için kanun koyucunun bu yolu izlediği söylenebilir. Bununla birlikte, yanıldığı için sözleşmeyi iptal eden tarafın karşı taraftan olumlu veya olumsuz zararının tazminini talep etmesi mümkün değildir. Bu yüzden (A)’nın yanılma hükümlerine dayanarak sözleşmeyi iptal ettirmesi mümkün olsa da, yapmış olduğu masrafları ve taşınmazdaki değer artışını (S)’den talep etmesi mümkün değildir.

Buna karşılık, (A)’nın aldatma hükümlerine başvurarak sözleşmeyi iptal ettirmesi durumunda tazminat talep etmesi mümkün olacaktır. Bu yüzden irade sakatlıklarından hangisinin tercih edildiği önemlidir. Her ne kadar hem yanılma hem de aldatma sözleşmenin iptali sonucunu doğursa da, örneğin tazminat açısından varılacak sonuçlar her iki durumda değişecektir. Bu yüzden bir olayda hem yanılma hem de aldatma hükümlerine gidilmesi mümkün ise, ikincisinin tercih edilmesi daha avantajlı olacaktır.

BK m. 39/2, “Aldatma veya korkutmadan dolayı bağlayıcılığı olmayan bir sözleşmenin onanmış sayılması, tazminat hakkını ortadan kaldırmaz” buyurmaktadır. Başka bir ifadeyle aldatma söz konusu olduğunda, sözleşme hak düşürücü süre içinde iptal edilmemiş olsa dahi aldatma tazminatı istemebilir. Sözleşmenin iptal edilmiş olması durumunda tazminat istenebileceği ise evleviyetle kabul edilir. Bu tazminat talebi, culpa in contrahendo sorumluluğu esaslarına tâbi olur.(8)

Olayda (A)’nın taşınmazı satın almak için yapmış olduğu masraflar, örneğin varsa noter ücretleri, ulaşım masrafları vb. olumsuz zarara ilişkin kalemlerdir. Olumsuz zarar, geçerliliğine güvenilen bir sözleşmenin hükümsüzlüğü yüzünden uğranılan zarar olarak tanımlanabilir.(9) Sözleşme hiç kurulmamış olsaydı kişinin malvarlığının içinde bulunacak olduğu durum ile bir kıyas yapılır ve aradaki fark olumsuz zarar olarak nitelendirilir. Olumsuz zararın, aldatma sonucunda BK m. 39/2 uyarınca istenebileceği öğretide genel olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, aldatma sonucunda talep edilecek olan tazminatın olumlu zararı da kapsayacak olup olmadığı tartışılmaktadır.(10)

Olumlu zarar, sözleşme gereği gibi ifa edilmiş olsaydı malvarlığının içinde bulunacak olduğu durumun tesis edilmesi için karşılanması gereken zarar olarak tanımlanabilir.(11) Genellikle olumlu zarar miktarı olumsuz zarardan fazla olmakla birlikte, her zaman durum böyle olmak zorunda değildir.(12) Olayda (A)’nın, taşınmaz fiyatlarının artması nedeniyle aradaki farkı talep etmesi, olumlu zararın tazminini talep etmesi anlamına gelmektedir. Yukarıda ifade edildiği üzere, genel kabul aldatma durumunda istenecek olan zararın olumsuz zarar ile sınırlı olduğu yönünde olsa da, BK m. 35/2’nin kıyasen uygulanması sonucunda olumlu zararın tazmininin de mümkün olduğu ileri sürülebilir.(13)

BK m. 35/2, yanılma halinde karşı tarafa ödenecek olan zarara ilişkin bir hükümdür. Buna göre, “Hâkim, hakkaniyetin gerektirdiği durumlarda, ifadan beklenen yararı aşmamak kaydıyla, daha fazla tazminata hükmedebilir.” Bu hükümde yer alan “ifadan beklenen yarar” ifadesi, olumlu zarara işaret etmektedir. Sonuç olarak, BK m. 35/2 uyarınca yanılan kişinin karşı tarafa ödeyeceği tazminat kural olarak olumsuz zararla sınırlı olacak ancak hakkaniyet gerektiriyorsa bu tazminat olumlu zarara kadar çıkabilecektir. Bu hükmün kıyasen aldatma durumunda da uygulanması sonucunda hakkaniyetin gerektirmesi durumunda, (A)’nın olumlu zararının da tazminini talep edebileceği söylenebilecektir.

Olayda (S)’nin, evlenme hazırlıkları yaptığı (N) lehine bir taşınmazı üzerinde intifa hakkı tesis ettiği görülmektedir. Bilindiği üzere intifa hakkı, bir şeyi kullanma ve ondan yararlanma hakkını veren bir sınırlı ayni haktır. Tarafların evlenmekten vazgeçmesi durumunda (S)’nin yanılma hükümlerine başvurma imkanına sahip olup olmadığı değerlendirilmelidir. Öncelikle olayda bir beyan yanılmasının mevcut olmadığını tespit etmek zor değildir. Burada daha ziyade, evleneceğine güvendiği bir kişi lehine intifa hakkı tesis eden (S)’nin, bu evliliğin gerçekleşeceği hususunda bir yanılgıya düştüğü görülmektedir. Bu yüzden yapılacak olan değerlendirme, saik hatası üzerinden yapılmalıdır.

Saikte yanılma, BK m. 32’de şu şekilde düzenlenmiştir: “Saikte yanılma, esaslı yanılma sayılmaz. Yanılanın, yanıldığı saiki sözleşmenin temeli sayması ve bunun da iş ilişkilerinde geçerli dürüstlük kurallarına uygun olması hâlinde yanılma esaslı sayılır. Ancak bu durumun karşı tarafça da bilinebilir olması gerekir.” Bu hüküm uyarınca, saik yanılmasından bahsedilebilmesi için şu dört şartın gerçekleşmiş olması gerekmektedir: (1) yanılma belirli bir olaya ilişkin olmalıdır, (2) yanılılan husus, sözleşmenin kurulması açısından yanılan kişi için bir olmazsa olmaz (conditio sine causa non) olmalı, (3) yanılan kişi açısından geçerli olan bu tasavvurun (o hususun sözleşmenin kurulması için bir temel kıstas olması) karşı tarafça bilinebilir olması, (4) yanılınan hususun iş hayatının görüşleri ve dürüslük kuralı uyarınca da sözleşemenin temeli kabul edilebilmesi.(14)

Burada, özellikle yanılmanın konusunun belirli bir olay teşkil etmesi şartı üzerinde durmak gerekir. Yanılmanın konusunu teşkil eden bu olayın, kural olarak sözleşmenin kurulmasından önce gerçekleşmiş veya sözleşmenin kurulması sırasında mevcut olması gerekmektedir. Oysaki olayda, sözleşmenin kurulmasından (intifa hakkının tesisinden) sonra ortaya çıkan bir olaya ilişkin (evlilikten vazgeçilmesi) bir yanılma söz konusudur. Başka bir ifadeyle, geçmişteki veya mevcut bir olaya değil, gelecekteki bir olaya ilişkin bir saik yanılması vardır. Gelecekteki olaylara ilişkin saik yanılmalarının da BK m. 32 anlamında iptal hakkı verip vermeyeceği ise tartışmalı bir konudur.(15) İsviçre Federal Mahkemesi’nin, gelecekteki olaya sözleşmenin her iki tarafının da kesin gözüyle baktığı hallerde, başka bir ifadeyle ‘ortak hatanın’ söz konusu olduğu durumlarda saik yanılması nedeniyle sözleşmenin iptal edilebileeğini kabul ettiği kararları mevcuttur.(16)

Bununla birlikte, gelecekteki olaylara ilişkin yanılma durumunda, BK m. 30 vd.’nda düzenlenen yanılma hükümlerinin değil, işlem temelinin çökmesi teorisinin uygulanması daha isabetli olacaktır.(17) Temelini MK m.2’de düzenlenen dürüstlük kuralında bulan işlem temelinin çökmesi teorisinin bir görünümü olan aşırı ifa güçlüğü, Borçlar Kanunu’nun 138. maddesinde düzenlenmiştir.

(S), bir bankayla hizmet sözleşmesi kurmuştur.(18) Olayda bankanın temsilcisi (S)’ye evlenmeyi ve çocuk sahibi olmayı düşünüp düşünmediğini sormuş, (S) ise bu soruya olumsuz yanıt vererek karşı tarafı ‘aldatmıştır’. Sonuç olarak banka, aldatma hükümlerine dayanarak sözleşmeyi iptal etmek istemektedir.

İş ilişkisi oluşturulurken karşı tarafa sorulan bu tür sorular, iş ilişkisinin kurulmasında gebelik nedeniyle ayrımcılık yapılması anlamına gelir ve Anayasa’nın 10. maddesinde düzenlenen eşitlik ilkesine bir aykırılık teşkil eder.(19) İş ilişkisinin kurulması aşamasında adaya sorulan bu sorulara yanlış cevap verilmesi, kural olarak işverenin aldatılması olarak değerlendirilmeyecektir.(20) Zira işçinin, hem eşitlik ilkesinin(21) hem de özel hayatın gizliliği ilkesinin (Anayasa m. 20) ihlal edildiği bu sorulara doğru yanıt verme yükümlülüğü bulunmamaktadır.(22) Bu yüzden, Anayasal ilkeleri ihlal ederek işçiye bu soruyu soran işverenin, aldatma hükümlerine dayanarak sözleşmeyi iptal etmesi mümkün değildir.